اجزای اصلی یک کتاب چیست؟

شناخت اجزای تشكیل‌دهنده یك كتاب از هر نظر اهمیت دارد زیرا هر یک از جزای كتاب اطلاعات خاصی را در اختیار خواننده می‌گذارد كه در جای خود، بهره‌‌گیری از كتاب را ممكن یا دست كم آسان می‌سازد. مثلاً پیش‌گفتار و دیباچه كتاب، راهنمای خوبی است برای آنكه حدود و ثغور موضوعِ مورد بحث در كتاب را بدانیم یا صفحه عنوان‌ِ كتاب، اطلاعات كتاب‌شناختی را در اختیار ما می‌گذارد. به طور كلی، صورت ظاهر هر كتاب شامل اجزای زیر است:

جلد

جلد یا cover در واقع قسمت بیرونی هر کتاب را شامل می‌شود. نقش جلد کتاب درج اطلاعات کلی در رابطه با کتاب است. عنوان کتاب، نام نویسنده، مترجم و یا مؤلف، نوبت چاپ و… را شامل می‌شود. جلد اولین جزء کتاب است که خواننده و یا مخاطب با آن روبرو می‌شود. در نتیجه طراحی و چیدمان آن باید به گونه‌ای باشد که علاوه بر اینکه مخاطب را جذب خود می‌کند، متناسب محتوای درون کتاب نیز باشد.

پشت جلد

پشت جلد دقیقا قسمت مخالف روی جلد است و معمولاً ساده‌تر از روی جلد طراحی می‌شود. اطلاعات مندرج در پشت جلد می‌‌تواند شامل داده‌های اصلی خود کتاب به همراه مطالبی همچون توضیح کتاب با زبان‌های دیگری مثل انگلیسی و فرانسه باشد. معمولاً قیمت کتاب و بارکد در این قسمت قرار می‌گیرد.

عطف یا شیرازه

عطف قسمت اتصال دو طرف جلد کتاب است و به این ترتیب صفحات داخلی کتاب نیز به یکدیگر متصل می‌شوند. در قسمت عطف نیز بسته به فضای موجود اطلاعاتی همچون عنوان کتاب و نام نویسنده برای سهولت دسترسی مخاطب قرار می‌گیرد.

نواع قطع‌ها عبارتند از:

• قطع وزیری: 16×24 سانتی‌متر (مناسب برای كتاب‌های درسی، علمی و دانشگاهی)
• رقعی: 14×22 سانتی‌متر
• رحلی: دارای سه اندازه بزرگ، كوچك و متوسط 24×37، 21×32، 19×26 سانتی‌متر (مناسب برای دایرةالمعارف‌‌ها، قرآن‌ها)
• قطع جیبی: 12×16 سانتی‌متر
• قطع خشتی: شكل مربع یا خشت در اندازه كوچك و بزرگ
• قطع بیاضی: در اندازه‌های متفاوت (دوخت اوراق كتاب از عرض آن صورت می‌گیرد)
• قطع سلطانی: 30×50 سانتی‌متر از بزرگ‌ترین قطع‌های كتاب است و رواج چندانی ندارد.

اجزاء داخلی کتاب

یک کتاب از اجزا و بخش های مختلفی تشکیل شده است که در اغلب کتابها بصورت مشترک است. اطلاع از این موارد و عمل به آنها در طراحی و صفحه آرایی کتاب یک اساس است که نه تنها نیاز است به آن عمل شود بلکه می تواند مواردی جذاب برای مخاطب باشد که در ادامه به آنها می پردازیم.

• صفحه بسم الله
• صفحه عنوان

صفحه‌ای است که حاوی اطلاعات زير است:

• عنوان کتاب.
• عنوان فرعی (عبارت توصيفي كه روشنگر عنوان اصلي است).
• نام مؤلف يا مؤلفان به همراه اطلاعاتي از قبيل موقعيت و درجه علمي آن ها.
• نام ناشر
• تاريخ انتشار
• فیپا

• صفحه حقوقی (شناسنامه)

معمولاً مشخصات كامل كتاب و اطلاعاتِ كتاب‌شناختی را به خواننده می‌دهد و شامل نام و نام خانوادگی نویسنده یا نویسندگان و كسان دیگری است كه در فراهم آوردن مطالب یا ترجمه یا ویرایش كتاب شركت داشته‌اند. پس از آن، عنوان اصلی و عنوان‌های فرعی كتاب، محل نشر (نام شهر)، نام شخص یا مؤسسه ناشر و تاریخ نشر در صفحه شناسنامه می‌آید.

• تقديم نامه (صفحة اهدا)
• فهرست مطالب

این صفحه معمولاً پیش از پیشگفتار می‌آید و فهرستی از بخشهای مختلف کتاب، رئوس و سرفصلها، ترتیب قرارگیری و شماره صفحه مطالب کتاب ذکر می‌کند.

• پيشگفتار

سخنی است که در آغاز، توضیح مختصری درباره کتاب، توسط نویسنده در قالب پیشگفتار نوشته می‌شود. پیشگفتار یا دیباچه بخشی است که نویسنده در آن مستقیماً با مخاطب سخن می‌گوید که اهمیت کتاب در چیست و چرا این کتاب را نوشته است.

• مقدمه

در آغاز کتاب بخشی از متن به توضیح موضوع کتاب کلیت کار و یا قسمت خاصی از کتاب پرداخته می‌شود که باعث شناخت دقیق‌تر و کامل تر مطالب و موضوع می‌شود. مقدمه ممکن است توسط شخصی بجز نویسنده کتاب نوشته ‌شود.

• متن کتاب (فصول مختلف كتاب)

متن کتاب به عنوان بدنه اصلی کتاب و هدف اصلی نویسنده از نوشتار شناخته می‌شود. متن کتاب شامل تمامی عناصر ازجمله فصل، بخش، تیتر، عناوین و نوشتار است که تمامی این عناصر با هدف رساندن پیام اصلی نویسنده به مخاطب و بیننده در کنار یکدیگر چیده می‌شوند.

• پيوست يا ضميمه

به اطلاعات و معلومات جنبی سودمندی که در بخش‌های پایانی كتاب‌ها می‌آیند را پیوست یا ضمیمه می‌گویند. مثل: جدول‌ها و نمودارها

• واژه‌نامه

واژه نامه به خواننده کمک می‌کند تا با مفاهیم و موضوعات تخصصی بکار برده شده در متن آشنایی بیشتری کسب کند.

• کتابنامه

ترتیب فهرست منابع و مأخذ در آخر کتاب تابع شرایط و اصولی است که در سراسر دنیا میان تمام نویسندگان مشترک است. بنابراین رعایت اصول ارجاع درون متن و بیرون از متن به منابع باید تابع اصول و قواعدی باشد تا تمام مخاطبین داخل و خارج از کشور بتوانند به راحتی به منابع ذکر شده دسترسی پیدا کنند.